Giới thiệu tổng quan về họ xén tóc Cerambycidae

Giới thiêu tổng quan về họ xén tóc Cerambycidae

    Họ xén tóc Cerambycidae gồm những côn trùng cánh cứng (Coleoptera) có họ hàng với Crysomelidae và có số loài tương đối lớn khoảng > 20.000 loài, kích thước của xén tóc biến đổi rất lớn, dài từ 2 - 110mm, rộng 1 - 35mm. Họ xén tóc gồm những côn trùng đa thực, sâu non của chúng phần lớn sống tron thân cây đứng và trong gỗ sau khi chặt hạ, nên thiệt hại của chúng gây ra cho ngành nông lâm nghiệp hàng năm rất lớn. Việc nghiên cứu xén tóc là cần thiết đặc biệt là các loài xén tóc hại cây và gỗ nghiêm trọng để trên cơ sở đó có biện pháp phòng trừ chúng một cách có hiệu quả.

Lịch sử nghiên cứu xén tóc 

    Họ xén tóc Cerambycidae (Loleoptera. Insecta) đã được nghiên cứu từ cuối thế kỷ 18. Năm 1758 trong tài liệu về "Hệ thống tự nhiên""Linné đã mô tả các loài đã được biết trong thời gian đó thuộc họ Cerambycidae bao gồm 3 giống: Cerambyx, Leptura và Nacydalis. Sau đó vào năm 1775 Fabricius đã bổ sung thêm 6 giống: Prionus, Spondylis, Rhagium, Callidium, Lamia và Saperda (1775. Systema entomologiac, Flensburg) Mười mấy năm sau chính Fabricius lại bổ sung thêm giống Molorchus (1792 Entomologia sistematica, Kodani).

    Những năm sau đó, theo tài liệu của Serville (1830), Mulsant (1839 - 1863), Thomson (1859 - 1885), Fascoe (1882) và Pic (1891 - 1934) thì đã biết được khoảng 330 - 340 giống thuộc họ Cerambycidae, trong đó đối với vùng cổ bắc có 161 giống, gần 50% số giống còn lại được phân bố ở các Châu lục khác.

    Trong danh lục côn trùng thế giới, Aurivillus đã thống kê được 13.465 loài (1912 - 1923, Coleopterorum, catalogus, junk-Schenkling, Pars 39, 73,74, Cerambycidae). Gần đây theo tài liệu của Trần Thế Tương, Tạ Ôn Trinh và Quách Quốc Phiên thì số loài trên toàn thế giới vượt quá con số 20.000 (1959, Trung Quốc kinh tế côn trùng chí, đệ nhất sách, sáo sí mục, thiên ngưu khoa).

   Năm 1866, Thomson đã đưa ra phân loại tự nhiên cho họ xén tóc Cerambycidae, tác giả đã chia họ này ra làm hai phân họ (Metaulacnemttae và Anaulacnemitae) căn cứ vào đặc điểm có hay thiếu rãnh nghiêng ở mặt bụng của đốt chày chân trước của họ cánh cứng này. 

    Sau đó, trong tài liệu của Gahan (The Fauna of British India 1906) đã nâng họ cánh cứng này lên thành liên họ Longicornia bao gồm 2 họ Cerambycidae và Lamiidae.

    Những năm gần đây, theo tài liệu của Trần Thế Tương, Tạ Ôn Trinh và Quách Quốc Phiên 1959 thì cho rằng các loài xén tóc tổ thành một quần thể tự nhiên, nhưng việc phân chia họ và phân họ, còn có những ý kiến khác nhau. Có người cho rằng họ xén tóc có thể phân chi làm 2 hoặc 3 họ không giông nhau. Nhưng cũng có người cho rằng xén tóc tổ thành một họ lớn mà dưới họ  có thể phân chia ra làm 3,4,5 hoặc thậm chí 7,8 phân họ.

    Để tiện cho việc sử dugnj hệ thống phân loại được dễ dàng. Trần Thế Tương và cộng sự (1959) đã chủ trương vẫn giữ xén tóc là một họ và dưới họ gồm 6 phân họ, chúng tôi cho rằng phân chia nhue vậy là tương đối và dễ sử dụng.

    Từ đầu thế kỷ 20  cho đến gần những năm gần đây nhiều tài liệu chuyên khảo về phân loại và khu hệ, sinh học đã được công bố, nhiều giốn mối và họ Cerambycidae đã được phá hiện, mô tả bổ sung. Đối với các vùng địa lý động vật khác nhau đã có những công trình được công bố như sau:

    - Vùng Cổ Bắc: Pic (1891 - 1952), Picard (1929), Plavilshikov (1936 - 1940), Breuning (1934 - 1946) Panin, Savulescu (1961), Masao Havashi (1991).

    - Vùng Etiôpi: Aurivillus (1903), Gahan (1906).

    - Vùng Australia: Zondag, Bain (1976), Hosking (1978).

    - Vùng Tây Bắc và Tân nhiệt đới châu Mỹ : Hopping (1937) Linsley (1940).

   - Vùng Đông Phương: (Indo-Malayxia): Gahan (1906), Stebbing (1914).

Vitalis de Salvaza (1919) Wu (1937), Gressit (1937 - 1942). Trần Thế Tương, Tạ Ôn Trinh, Quách Quốc Phiên (1959), Beeson (1961).

    Việc nghiên cứu về xén tóc ở Việt Nam nói riêng và Đông Dương nói chung bắt đầu từ cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, nhưng phần lớn do người nước ngoài đảm nhiệm. Công trình nghiên cứu đầu tiên về họ xén tóc này ở Đông Dương là do Misson de Pavie (1879 - 1895) và sau đó là Fleutiaux (1886) Fairmaire (1893, 1895), Lameere (1910, 1911), Vitalis de Salvaza 1919 (Determine par M.P. Hoppe, M. Lameere: 139-162). Trong tài liệu này tác giả đã nghi nhận ở Đông Dương có 178 giống gồm 435 loài, trong đóa Việt Nam có 348 loài, riêng Bắc Việt Nam có 156 giống gồm 310 loài thuộc họ xén tóc Cerambyidae. Đây là một bản danh lục đơn thuần về họ xén tóc, ngoài ra còn nghin nhận vùng phân bố và người thu thập mẫu vật.

    Sau năm 1945 việc nghiên cứu về họ xén tóc ở Việt Nam ít được chú ý, cho mãi sau năm 1954 mới có điều kiện tiến hành nghiên cứu.

    Tài liệu của Viện Bảo vệ thực vật được ấn hành năm 1976 là kết quả điều tra côn trùng trong những năm 1967 - 1968 ở Bắc Việt Nam, trong đó ghi nhận có 75 giống gồm 98 loài xén tóc đã được định loại trong số 127 loài đã được thu thập.

     Trong tài liệu về kết quả điều tra động vật miền Bắc Việt Nam (1955 - 1975) ấn hành năm 1981 của Ủy ban khoa học và kỹ thuật. Nhà nước cũng ghi nhận có 46 loài xén tóc đã được định loại trong số 52 loài đã được thu thập ở miền Bắc Việt Nam.

     Ở nước ta, riêng về mảng xén tóc hại gỗ sau khi khai thác, thì những tài liệu vừa kể trên (kể cả tài liệu xuất bản ở trong nước và nước ngoài) hầu như chưa đề cập đến về đặc tính sinh học và nhất là phương pháp phòng trừ chúng. Sau này do đòi hỏi của sản xuất và đời sống, nên đi đôi với việc điều tra nghiên cứu định loại để góp phần xây dựng khu hệ côn trùng ở Việt Nam đã có một số tài liệu được công bố về kết quả nghiên cứu sinh học và trên cơ sở đề ra phương pháp phòng trừ: Lê Văn Lâm (1972, 1994, 1994b, 1995), Lê Văn Nông (1974 - 1975a, 1975b, 1985), Lê Văn Lâm, Hà Thị Thạo (1986), Lê Văn Lâm, Lê Văn Nông (1994), Lê Văn Lâm, Lê Văn Nông, Lê Xuân Huệ (1995), Murzin (1985 - 1988),...

    Trong những tài liệu trên, mỗi tài liệu đi sâu ở một lĩnh vực riêng, nhưng đã có tài liệu đã căn cứ vào đặc tính sinh học của xén tóc như: số trứng của mỗi con cái sinh sản ra nhiều hay ít trên đơn vị m², tỉ lệ đực và cái của mỗi lứa, số vòng đời trng một năm, vùng phân bố, ký chủ, lượng gỗ mỗi sâu non tiêu hao,...để có kết luận ban đầu về những loài xén tóc hại gỗ sau khi chặt hạ, đó là những tài liệu có giá trị mà những tài liệu trước đó chưa hề đề cập đến.

     Gần đây, trong công trình "Nghiên cứu thành phần xén tóc (Cerambycidae, Coleoptera) hại gỗ ở Bắc Thái, đặc điểm sinh học, sinh thái một số loài chủ yếu hại gỗ và biện pháp phòng trừ, 1996. "Luận văn khoa học", Lê Văn Lâm đã phát hiện ở Bắc Thái có 43 giống gồm 55 loài thuộc họ Cerambycidae, hại gỗ sau khi chặt hạ, trong đó có 6 loài mới cho khu hệ côn trùng Việt Nam, 2 loài mới cho khoa học, trong công trình này tác giả còn có kết luận về 4 loài xén tóc hại gỗ chủ yếu là Batocera rubus (hại 14 loài gỗ tươi), Euryphagus lundii (hại 36 loài gỗ tươi), Stromatium longicorne (hại 47 loài gỗ khô), Chlorophorus annularis (hại 15 loài tre, trúc khô).

     Trên cơ sở nghiên cứu về sinh học các loài chủ yếu hại gỗ đã đề ra phương pháp phòng trừ kỹ thuật, phòng trừ hóa học, và phòng trừ tổng hợp một cách hiệu quả. Có hteer nói đây là một công trình nghiên cứu có hệ thống về nhiều mặt đối với khu hệ xén tóc Bắc Thái nói riêng và góp phần vào việc xây dựng khu hệ côn trùng Việt Nam nói chung sau này.

Đặc tính sinh học của họ xén tóc Cerambycidae

     Xén tóc là những côn trùng có biến thái hoàn toàn, vòng đời của chúng có 4 giai đoạn trứng, sâu non, nhộng, và xén tóc trưởng thành.

Trứng 

    Trứng của xén tóc thường có hình ôvan, bầu dục, khi mới đẻ ra thì trứng có màu trắng sữa, thời gian cuối thì chuyển sang màu trắng ngà. Các kiểu đẻ trứng của xén tóc rất đa dạng, phần lớn xén tóc đẻ trứng ngay trên vật ký chủ mà chúng lấy thức ăn, có loài đẻ rải rác, như Euryphagus, có loài đẻ tập trung, ít khi đẻ từng cái như Stromatium longicorne. Cho dù trứng của xén tóc đẻ tập trung hay đẻ rải rác từng cái một, dù đẻ trên bề mặt gỗ hay đẻ dưới lớp vỏ cây, đẻ trong vết nứt của gỗ, xén tóc cái đều tiết ra một chất keo mau khô để gắn trứng của xén tóc vào giá thể, để sau này khi sâu non nở ra thì dựa vào chính những vỏ trứng xén tóc đã gắn chặt vào giá thể ấy làm điểm tựa để sâu non đục vào giá thể, đó cũng là một đặc điểm của xén tóc khác với những sâu non cánh cứng khác sau khi nở từ trứng tìm kiếm thức ăn.

Sâu non

    Sâu non sau khi nở màu trắng sữa, sau 3 - 4 giờ đục vào gỗ, sâu non lớn dần và tạo những đường hang lớn dần làm giảm ứng lực của gỗ, đường hang xén tóc chứa đầy mùn gỗ, đối với sâu non xén tóc gỗ khô S.longicorne khi gặm gỗ thường phát ra những tiếng kêu kèn kẹt như đưa võng. Phần lớn sâu non có sáu tuổi qua năm lần lột xác.

Nhộng 

     Sâu non thành thục đục một buồng nhộng ở cuối đường hang sâu non và và có xu hướng đến gần bề mặt gỗ và hóa nhộng ở đó, nhộng trần màu trắng sữa, thời kỳ cuối nhộng chuyển sàn màu vàng ngà rồi màu vàng nâu.

Giai đoạn trưởng thành 

     Xén tóc trưởng thành mới nở ra từ nhộng có màu nâu nhạt, còn mềm và còn ở lại trong buồng nhộng một vài ngày, cơ thể cứng dần như một xén tóc trưởng thành đồng loại mới đục một đường hang độc lập mà bay ra ngoài, (S.longicorne, B.rubus). Xén tóc trưởng thành sau khi ăn bổ sung, giao phối và đẻ trứng vào kẽ nứt của vỏ cây, trên mặt gỗ, các kẽ nứt nẻ của cây gỗ sau khi chặt hạ, hoặc các kẽ mộng của đồ mộc, số lượng trứng mỗi con cái đẻ ra tùy theo loài mà nhiều hay ít khác nhau như Stromatium longicorne mỗi con cái đẻ 60 - 70 trứng, cá biệt có con đẻ hàng trăm trứng.

Phòng trừ xén tóc

Khó có thể tìm một phương pháp chung để phòng trừ cho các loài xén tóc, ở đây chỉ nêu một số phương pháp phòng trừ xén tóc gỗ khô, và gỗ sau khi chặt hạ còn để ở rừng, nhất là các loài hại gỗ nghiêm trọng.

+ Đối với xén tóc hại vỏ và gỗ sau khi khai thác, điển hình trong nhóm xén tóc này là Bactocera rubus, lúc đầu xén tóc đẻ trứng dưới lớp vỏ cây, sâu non mới nở ăn vỏ cây đến tuổi 2 - 3 của sâu non mới ăn vào gỗ.

+ Phòng trừ kỹ thuật: Đối với gỗ, dùng trong xây dựng không cần giữ vỏ thì bóc vỏ là phương pháp tốt để làm mất nơi đẻ trứng của xén tóc.

+ Phòng trừ hóa học: 

- Đối với gỗ dùng trong xây dựng đã bóc vỏ và gỗ dùng làm gỗ dán cần giữ vỏ tươi có thể dùng BQG-1 quét với lượng thuốc 300g/m² để ngăn ngừa xén tóc và các loài mọt khác. 

- Đối với gỗ dùng ngòa trời tiếp xúc với mưa nắng nên dùng Celcure nồng độ 7% bằng ngâm thường với lượng thuốc 40 - 50g/m² trong thời gian từ 48 - 72 giờ, hoặc tẩm chân không áp lực 8 -9 kg/m³.

- Đối với xén tóc hại tre nứa, điển hình là loài Chlorophorus annularis. Để phòng chống xén tóc tre, nứa nên chặt hạ về mùa đông, dùng tre già 3 - 4 năm trở lên, cũng hạn chế được xén tóc hại tre tấn công; Ngâm tre, nứa tươi xuống ao hồ với thời gian là một năm cũng ngăn ngừa được xén tóc.

- Dùng Celcure nồn độ 40% tẩm bằng phương pháp thay thế nhựa (Boucherie) có thể ngăn ngừa được xén tóc hại tre và các loại nấm hại tre ở mức độ khả quan.

Đặ trưng hình thái của xén tóc 

     Xén tóc trưởng thành có kích thước dài 2 - 110mm, rộng 1 - 35mm. Mầu sắc: màu nâu, xám, đen, nâu đỏ, hoặc các vân mầu đen xen với nhau thành hoa văn đặc trưng cho loài.

      Thân gồm có 3 phần chính:

      Đầu, ngực, bụng.

Đầu

    Đầu có dạng hình cầu vát ở phái trước. Râu đầu hình roi, hay hình sợi hoặc răng cưa, gồm có đốt gốc, đốt cuống, và đốt roi râu, đốt cuống (đốt thứ 2) ngắn hơn tất cả các đốt khác. Đa số râu đầu có 11 đốt í khi thấy 12 đốt, đốt cuối râu thường dẹt, nhọn không phình ra thành dạng hình chùy, râu đầu thường đính trên ú của trán và vồng vượt qua đầu, dài vượt quá ngực trước, có khi dài gâp 2 - 3 lần chiều dài của thân, ói chung râu đầu của con đực dài hơn dâu đầu của con cái trong cùng một loài (Stromatium longicorne). Mắt kép bao quanh gốc râu và lõm ở gần giữa mép trước của mắt, có dạng hình quả thận, có khi tách mắt kép ra làm 2 phần riêng biệt, phần trên và phần dưới. Hàm trên phát triển.

Ngực 

Ngực gồm có 3 đốt ngực: trước, giữa và sau. Mỗi đốt mang một đôi chân.

- Ngực trước hình trụ, thường phần sau rộng hơn phần trước hoặc phình ra ở giữa, phần trước và phần sau thắt lại.

- Ngực giữa: mang đôi cánh cứng, tấm lưng ngực giữa mang cơ quan phát âm là đặc trưng chủ yếu của họ xén tóc, bộ phận phát âm có cấu tạo như cái dũa cưa, đính ở giữa ngực giữa và cùng với mép sau của tấm lưng ngực trước cọ sát mà phát ra tiếng. Hình dạng của phiến thuỗn to nhỏ, hình dạng có thay đổi tùy theo loài. Cánh cúng cũng phát triển.

- Ngực sau:Mang theo cánh sau hay cánh màng.

Bụng 

     Bụng được che khuất bởi cánh cứng, cũng có khi đốt cuối của bụng lộ ra ngoài. Nhìn từ mặ dưới thấy có 5 đốt, từ đốt thứ 1 đến đốt thứ 5, nhưng thực tế từ đốt thứ 3 đến đốt thứ 7 nhìn từ mặt lưng.

    Chân kiểu chân chạy phát triển, chân gồm đốt háng , chuyển, đùi, chày và đốt bàn, đốt háng (coxa) chân sau không lồi ra, cuối đốt chày thường có 2 gai. Bàn chân có 4 đốt hoặc 5 đốt, đốt thứ 1,2,3 của bnf chân thường có 1 lớp đệm ở mặt dưới, đốt thứ 4 (ở loài bàn chân có 5 đốt) có thể tháy được, nhưng rất nhỏ như giống Parandra, Cerambyx, Strangalina, đốt cuối cùng của bàn chân mang một đôi vuốt, có hình dạng thay đổi tùy theo loài.

Định loại họ xén tóc Cerambycidae

    Việc định loại phân họ, giống và loài đối với họ xén tóc là việc khó (hiện nay trên thế giới đã phát hiện trên 2  vạn loài) ở đây chúng tôi đưa ra khóa định loại các phân họ trong họ Cerambycidaen của Trần Thế Tương, Tạ Ôn Trinh và Quách Quốc Phiên năm 1959 để chúng ta có khái niện về các phân họ trong họ xén tóc. Sau đá mô tả một số loài mà chúng tôi ghi nhận là những loài hại gỗ tre nghiêm trọng đối với nước ta.

Trung tâm diệt mối và côn trùng Anh Tuấn

Địa chỉ : Số 9 ngõ 181 Xuân Thủy - Cầu Giấy - Hà Nội

Điện thoại (Zalo) : 0979484855

Email : tranvankhang201981@gmail.com

Website : dietmoianhtuan.com